Hvað skilgreinir „left-wing“ 2025?
Evrópski vinstripólinn er breiður (sósíaldemókratar, grænir og róttækari vinstri), en sameiginleg kjarnaáhersla er: sterkara velferðarkerfi, meiri réttindi launafólks, hraðari en réttlát orkuskipti, virkara lýðræði/and-fasisma og meira opinberlegt hlutverk í húsnæði, heilbrigði og innviðum. Sjá sameiginleg stefnuplögg: PES (sósíaldemókratar), Evrópskir græningjar og Party of the European Left.
30 helstu stefnumál vinstri í Evrópu (2024–25)
- Evrópsk lágmarks-/lífsekla-vernd og efling kjarasamninga.
Virk efling stéttarfélaga og „democracy at work“.
Grænt og félagslegt „deal“: fjárfesta samtímis í loftslagi og jöfnuði.
Hraðari losunarkutt en Fit-for-55 (markmið >55% 2030; loftslags-hlutleysi fyrr).
Verðlækkun orku með sameiginlegum innviðum, endurnýjanlegu og orkunýtni.
Réttlát umbreyting fyrir kolvetnariðnað/svæði (endurmenntun, öryggisnet).
Húsnæði sem réttur: félagslegt húsnæði, leiguhemur, gegn fasteignasjóðum.
Heilbrigðisþjónusta fjármögnuð af hinu opinbera, styttingar biðlista, lyfjaverðstýring.
Evrópsk lágmarkslaunalína/rammi, réttur til „disconnect“.
Stytting vinnuviku (sumir að 4 dögum) án tekjutaps sem langtímamarkmið.
Skattar á auði/vindtekjur; herðing á skattsvikum og hagnaðarfærsla.
Sterkari neytenda- og stafréttindi; aðhald við stór tæknifyrirtæki.
Barnamál: evrópsk barnafátæktaráætlun og ókeypis/niðurgreidd leikskólaþjónusta.
Fjárfesting í almenningssamgöngum og „15-mínútna“ borgarhönnun.
Auka endurvinnslu/efnahagshringrás; draga úr plasti og eitrefnum.
Sterkari réttur farand- og gigg-vinnuafls (pallavinnureglur).
Mannréttindi, and-rasismi og útilokun á bandalögum við öfgahægri.
Flóttamannamál: mannúðleg móttaka, sameiginleg ábyrgð innan ESB.
Evrópsk iðnaðar- og orkuskipti (grænir iðnaðarsamningar).
Hraðari uppbygging raforkuflutnings- og geymslukerfa.
Réttur til menntunar/endurmenntunar alla ævi.
Vernd lýðræðis/ réttarríkis gegn afturhvarfi.
Fjárfestingarreglur ESB: sveigja frá hörðu aðhaldi til félagslegra fjárfestinga.
Heilbrigðis- og lyfjastefna: evrópsk birgðakeðjuöryggi.
Opinber eign á lykilinnviðum (orku, vatni, húsnæði) – sterk krafa hjá róttækum.
Friðarstefna + stuðningur við Úkraínu; varfærni gagnvart hervæðingu ESB (misáhersla milli flokka).
Kyn- og hinseginréttindi; vernd fóstureyðingarréttar.
Landbúnaður: réttlát umbreyting, minna á jarðefnaáburði/meiri endurheimt vistkerfa.
Stafræn lýðræði og gagnsæi (and-misinfo, reikniritseftirlit).
Samræmd loftslagsmarkmið 2040 (90% niðurskurður) og innleiðing þeirra í iðnaðar- og fjármálastefnu.
Eru þetta sömu áherslur og hjá vinstri í Bandaríkjunum?
Að nokkru – en samhengi er allt annað.
Sameiginlegt: hærri laun og stéttarfélög, fjárfesting í grænum iðnaði/orku, skattheimta á efnameiri, vernd lýðræðis og borgaralegra réttinda. Sbr. Demókrata-stefnu 2024 og forgangsmál Progressive Caucus; róttækara vænginn mótar DSA.
Helstu mismunir (ESB vs. BNA):
Heilbrigði: Evrópa byggir á almennri opinberri þjónustu; í BNA er vinstri mest að verja/útvíkka ACA og lækka lyfjaverð—ekki kerfisbreyta í einu skrefi.
Vinnumarkaður: Evrópa leggur áherslu á samráðs-/kjarasamningskerfi; í BNA snýst baráttan um að endurreisa verkalýðsréttindi sem hafa verið veikt.
Loftslag: Evrópa hneigist að lagasetningu/kvöðum (ETS, 90% 2040 stefnumótun); BNA vinstri keyrir í gegnum hvata (IRA) og ríkisfjárfestingar.
Byssulög og kosningaréttur: Meginmálsatriði hjá BNA vinstri (byssueftirlit, kosningavernd), en jaðartengd í Evrópu.
Félagslegt húsnæði: Sterkari beinarhúsnæðisáherslur í Evrópu; í BNA er það meira blanda af skattaívilnunum og staðbundnum úrræðum.
Utanríkis/öryggis-stefna: ESB vinstri er klofin um hervæðingu ESB en almennt með stuðning við Úkraínu; í BNA styður vinstri áfram NATO en með meiri tortryggni gagnvart hernaðarútgjöldum.
Hver yrðu líkleg áhrif næstu 10–15 ár ef vinstri væri við völd?
Efnahagur & vinnumarkaður
Hærri lægstu laun, sterkari kjarasamningar → hærri laun neðst í dreifingu, minni tekjuójöfnuður; hugsanlega hærri vinnukostnaður stutt-tímabils og þrýstingur á framleiðniaukningu. (Byggt á lágmarkslaunarammaverkefnum ESB og PES-áherslum.)
Fjárfestingar í innviðum/grænum iðnaði → jákvætt fyrir langtíma-hagvöxt, en krefst sveigjanlegri fjármálareglna í ESB og pólitískrar þolinmæði í BNA.
Loftslag & orka
ESB: hraðari innleiðing 2030/2040 markmiða, meiri hlutdeild endurnýjanlegrar orku (nú þegar 42.5% markmið til 2030 samþykkt) og aukin raflínubygging.
BNA: frekari útvíkkun IRA-línum, meiri hvatar til framleiðslu og orkudreifikerfis (transmission) — minna reglu-drifið en í ESB.
Áhættur: framboðs-tappi (leyfisferlar, net, hráefni) og bakslag í iðn-samkeppni ef orkuskipti skaða keppnishæfni tímabundið.
Velferð & húsnæði
Evrópa: aukið framboð félagslegs húsnæðis og orkunýtni íbúða → lægri húsnæðis- og orkukostnaður, sérstaklega í borgum.
BNA: líklegri hægfara framfarir (lyfjaverð, Medicaid/ACA víkkun); alhliða opinbert kerfi er pólitískt langt skref.
Lýðræði & réttindi
BNA: veruleg áhersla á kosningarétt, fóstureyðingarétt og byssulöggjöf → dregur úr réttar-óvissu ef nærst samkomulag, en gæti kveikt pólitíska átakaorku í ríkjum.
ESB: áframhaldandi réttarríkisvörn innan aðildarríkja og harðari afstaða gegn öfgahægri samsteypum.
Utanríkis/öryggi
ESB: heldur uppi stuðningi við Úkraínu; vinstri rekur „friðar-með-réttlæti“ línu og vill forðast of-hervæðingu ESB.
BNA: NATO áfram, meiri áhersla á mannréttindi í viðskiptum og loftslagsdiplómatíu.
„Execution risk“ – harða staðreyndin
ESB: reglufesta og fjármálareglur geta kæft metnað ef ekki verður samstaða um undanþágur fyrir loftslag, húsnæði og félagslegar fjárfestingar.
BNA: tvískipting og dómstólar setja rauð ljós á kerfisbreytingar; því líkari hvata-/frumkvæðalína en róttækar kerfisupfærslur.
